این کلیسای قدیمی در روستای گرد آباد شهر ارومیه قرار دارد.

طلاعات جغرافیایی روستای گردآباد

روستای گردآباد در فاصله حدود شش کیلومتری شمال غربی ارومیه، در جانب شرقی جاده اصلی ارومیه نوشین شهر (کارخانه قند) واقع شده است. این روستا از توابع دهستان نازلوچای جنوبی بخش مرکزی ارومیه و در طول جغرافیایی ’۰۳، ̊۴۵و عرض جغرافیایی ’۳۸ ،̊ ۲۷واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۱۱ متر است.

روستا در حاشیه جاده، در دشتی معتدل و نیمه خشک قرار گرفته است و رودخانه قودوق بوغان از جنوب آن می گذرد. در این روستا، حدود ۸۶ خانوار اعم از آذری، آشوری، ارمنی و کرد (از قبیله شکاک) ساکن هستند که اغلب به دامداری و باغداری اشتغال دارند.کلیسای تاریخی سورپ گئورگ در حیاطی بزرگ، که فاقد شکل منظم هندسی است، واقع شده است. جاده فرعی آسفالته ای در جهت شمالی کلیسا به طرف روستای عربلوی یکان کشیده شده و در جانب غربی آن کوچه ای به طرف مرکز روستا امتداد دارد. کلیسا از سه جهت جنوبی، شمالی و غربی بدنه آزاد دارد و تنها قسمتی از دیوار شرقی آن با بنای مجاور تلفیق شده است. در ضلع جنوبی حیاط نیز، دفتر نمایندگی خلیفه گری در روستای گردآباد و زمین ورزشی واقع شده است.

در مورد سال ساخت و یا کسانی که آن را ساخته اند هیچ گونه مدرک یا کتیبه ای وجود ندارد. اما برخی از محققان ایتالیایی با مطالعه بر روی این کلیسا سال ساخت آن را حدود قرن هفدهم میلادی تخمین زده اند. کلیسای سورپ گئورک با گذشت زمان صدمات زیادی دیده است این صدمات در دیوار های جنوبی و شمالی کلیسا بسیار به چشم میرسد. مرمت های نیز بر روی کلیسای سورپ گئورک انجام شده است. اما این مرمت ها بسیار غیر اصولی و نامتناسب است که اصالت واقعی معماری کلیسا را تحت تاثیر  خود قرار داده است.

در محل ورودی کلیسا، کتیبه ای به خط ارمنی نصب شده است که بر اساس آن خانوادهٔ آنانیاندر سال ۱۹۷۰ هزینهٔ تأمین نور کلیسا را تقبل کرده اند. در جانب جنوبی ورودی کلیسا نیز، مقبرهٔ خلیفه هوهانس گاسپاریانواقع شده است. امروزه از این کلیسا به طور منظم برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می شود.

کلیسا دارای ورودی اصلی است که دو ستون مربعی در کناره های خود دارد این ورودی درست در مقابل محراب کلیسا قرار دارد. در کل شکل هندسی کلیسا به صورت مستطیل شکل است و سالن بزرگی به ابعاد ۲۲٫۵متر در ۱۲٫۵متر دارد. یعنی مساحت ۲۸۱ متر مربع سقف این سالن به همراه دو گنبد مخروطی و سه گنبد عرقچین کوچک آن بر روی شش ستون که در دو ردیف موازی منظم شده اند استوار است.

پیشینهٔ تحقیقات

مدارک مکتوب موجود درباره این کلیسا شامل ارائه توضیحات بسیار مختصر و غیر فنی گروه مهندسان معمار دانشکدهٔ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا در چارچوب سلسله مطالعات گستردهٔ آنها به روی معماری مذهبی ارامنه در ایران است. این مدرک شامل نقشه بنا و چند تصویر از قسمت های مختلف کلیساست که دانشکده معماری دانشگاه میلان آن را ارائه کرده است.

تحلیل معماری کلیسا

الف: مصالح

مصالح به کار رفته در ساخت این بنا شامل خشت و گچ است که در طی مرمت ها از آجر و سنگ های تراش خورده ورقه ای نیز به منزلهٔ مصالح فرعی استفاده کرده اند.

ب: نقشه

کلیسای سورپ گئورگ مشتمل بر سالنی است مستطیل شکل به ابعاد ۵/۱۲ x ۵/۲۲ و مساحت ۲۸۱ متر مربع (نقشه۱). این بنا دارای محور اصلی شرقی غربی است و انتظام اجزاء و عناصر آن بر اساس این محور که منطبق با جهت محراب است صورت گرفته و نقشه نسبت به محراب حالت تقارن دارد. کلیسا یک ورودی اصلی در ضلع غربی دارد که به روی محور اصلی شرقی غربی و درست در مقابل محراب واقع شده است. ورودی رواقی با دو ستون مربع شکل دارد و سطح آن پایین تر از سطح زمین های اطراف است و ورود به کلیسا با چند پلهٔ کوچک امکان پذیر می شود (تصویر۱). این کلیسا نیز همچون بیشتر کلیساهای آذربایجان به شیوه بازیلیک سه ناوی و ستون دار ساخته شده است و صحن اصلی داخلی کلیسا با شش ستون، که در دو ردیف موازی کنار هم قرارگرفته اند، به سه ناو تقسیم می شود. ناو اصلی میانی و نواهای فرعی جانبی اش ناو میانی به دلیل پذیرش عبادت کنندگان بیشتر بزرگ تر ساخته شده است. محراب مستطیل شکل کلیسا در منتهی الیه بخش شرقی و هم عرض ناو میانی و در راستای آن ایجاد شده است. قرارگرفتن محراب در منتهی الیه شرقی بدنه کلیساها اصلی است که بسیاری از کلیساهای جهان از آن تبعیت می کنند و بنابر نظر بیشتر محققان این مسئله از آیین میترا به مسیحیت راه یافته، یعنی همان سمتی که مهرابه های مهرپرستان در آن جهت ساخته می شد تا اولین پرتو خورشید وارد آن شود. در دو سمت محراب همچون اکثر کلیساهای منطقه دو اتاق تعبیه شده است. در زبان ارمنی، به این اتاق ها آوانداتون، به معنی محل امانت، می گویند. معمولاً در اتاق جانبی جنوبی، وسایل کشیش و در اتاق جانبی شمالی، اشیائ و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی نگه داری می شود.

در این کلیسا نیز، به لحاظ کارکرد سه بخش دارد: محل عوام، محل سرود خوانان و محراب. تفکیک حریم این سه بخش با ایجاد اختلاف سطح مابین آنها صورت گرفته است. به طوری که سطح محل سرودخوانان بالاتر از سطح محل عوام و سطح محراب بالاتر از سطح محل سرود خوانان واقع شده و فضای اصلی و وسیع تر به منظور ایجاد گنجایش بیشتر به محل عوام اختصاص یافته است.

نمادها و تزیینات

نماهای خارجی

کلیسای سورپ گئورگ از لحاظ به کارگیری تزیینات معماری فقیر است. نمای خارجی دیوار غربی، که رواق ورودی را در بر می گیرد، آجری است. این رواق دارای دو ستون آجری مربع شکل و سه قوس رومی در جهت های جنوبی، غربی و شمالی است. در محل پشت بغل قوس غربی رواق، صلیبی با آجر لاجوردی رنگ نصب شده و در دو طرف رواق دو خاچکاربا سنگ مرمر نارنجی رنگ بر بدنهٔ دیوار و به ارتفاع کمی از سطح زمین نصب شده است. خاچکار شمالی یک صلیب بزرگ و پنج صلیب کوچک و خاچکار جنوبی نیز یک صلیب اصلی بزرگ و دو صلیب کوچک مالتیدر دو طرف دارد.

ورودی اصلی شامل طاق نمایی بلند با قوس رومی است که در محل پشت بغل تزیینات آجرکاری به شیوهٔ هره چینی دارد. در این ضلع، دو نورگیر برای تأمین نور داخلی کلیسا تعبیه شده است که هر دو دارای قوس های رومی هستند. روبه روی دو ستون رواق، دو سنگ قبر به شکل قوچ نصب شده است که روی یکی از آنها تاریخ ۱۸۹۳م حک شده که به احتمال بسیار تاریخ فوت شخص مهمی است. ابعاد این قوچ سنگی ۱۳۰x۴۰x۷۰ و ابعاد قوچ سنگی دیگر ۱۵۰x۵۰x۶۰سانتی متر است.

نمای خارجی دیوار جنوبی کلیسا ساده و بدون پیرایه است و پوشش کاهگل ارزه دارد. این دیوار بخش اصلی کلیساست که اصالت خود را حفظ کرده و کمتر شاهد تعمیر و مرمت در آن هستیم.

تنها سه نورگیر با قوس رومی و یک نورگیر کوچک تر با طاق تخت برای افزودن به نور داخلی کلیسا در این دیوار تعبیه شده است.

نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا نیز بدون پیرایه و شامل دیوار خشتی با پوشش کاهگل است. تنها یک نورگیر در بخش محراب با طاق تخت در آن تعبیه شده. دیوار شمالی بیشترین تأثیرات را در اثر مرمت پذیرفته است. به طوری که دیوار اصلی، که از خشت بوده، برداشته و با آجر مرمت شده است. این دیوار نیز بدون پیرایه است و تنها سه نورگیر با طاق رومی در آن تعبیه شده .

نماهای داخلی

نمای داخلی کلیسا در جهت شمالی، غربی و جنوبی شامل ازاره ای با سنگ های گرانیتی ورقه ای تا ارتفاع هفتاد سانتی متر و پوشش گچی تا سقف است و تزیین خاصی در آن نمی بینیم. کلیسا دارای چهار ستون قطور استوانه ای به قطر ۳۱۰ سانتی متر و پایه ستون های چهار ضلعی و دو ستون مربع شکل با ابعاد هر ضلع۱۴۰ سانتی متر است که با طاق های رومی به هم متصل شده اند. محراب نیز که در انتهای بخش شرقی واقع شده هم عرض ناومیانی است و برفراز آن دهانه ای با طاق رومی درون قاب مستطیل شکل واقع شده که در دو طرف آن دو دهانه کوچک تر با طاق جناغی تعبیه شده است. در اضلاع شمالی و جنوبی محراب، طاق نماهای تزیینی به منظور خارج کردن این بخش از یکنواختی و سادگی ایجاد شده و درون هر طاق نما یک طاقچهٔ کوچک با قوس جناغی به صورت قرینه تعبیه شده است.

وشش سقف

سقف کلیسا در بخش ناو میانی با دو گنبد مخروطی نامنظم و سه گنبد عرقچین، که به صورت یک در میان قرار گرفته اند، پوشیده شده است. گنبد اصلی مخروطی نامنظم بر فراز بخش عوام قرار گرفته و ارتفاع تیزه آن تا سطح کلیسا در حدود نه متر است. این گنبد مخروطی چهار نورگیر مستطیلی درون قاب هایی با طاق جناغی دارد که برای تأمین نور کلیسا در چهار جهت اصلی تعبیه شده اند. گنبد مخروطی نامنظم (کله قندی) دیگر نیز برفراز بخش سرودخوانان قرار گرفته و وزن آن با چهار طاق جناغی باربر به روی ستون های قطور این بخش منتقل می شود.

دیگر بخش های کلیسا (ناوهای جانبی) با گنبدهای نیم خیز عرقچین کوچک پوشیده شده اند. ایجاد گنبد روی طاق های جناغی باربر از خصوصیات معماری سنتی ایران است و در دوره صفویه و قاجاریه در بیشتر بناها دیده می شود. استفاده مکرر از عناصر طاقی جناغی و رومی چه به عنوان طاق های باربر و چه به عنوان طاق نماهای تزیینی هماهنگی و یکپارچگی زیبایی به بنای کلیسا بخشیده است.

نتیجه

سال های آغازین سده هفدهم میلادی هم زمان با نبردهای خونین شاه عباس صفوی با امپراتوری عثمانی است. در ۱۶۰۴م/۱۰۱۳ق، هنگامی که شاه عباس برای بازپس گیری شهرهای شمال غرب کشور در حال جنگ با عثمانیان بود برای مستأصل کردن جغال اوغلی، سردار عثمانی، فرمان داد تا مردم آن نواحی خصوصا ً ارمنیان ایروان، جلفا و نخجوان و روستاهای اطراف آن را به داخل فلات ایران کوچ دهند. فرمان شاه عباس اجرا شد و شمار زیادی از ارامنهٔ آن نواحی به داخل فلات ایران کوچانده شدند. به احتمال بسیار کلیسای سورپ گئورگ گردآباد یکی از ده ها کلیسایی است که این مهاجران در حاشیه غربی دریاچه ارومیه ساخته اند.

عمده کلیساهای ارمنی ساخته شده در قرن هفدهم میلادی در شمال غرب کشور سبک بازیلیک دارند که گاه به صورت سه ناوی و بعضاً به صورت تک ناوی ساخته شده اند. از آنجا که سازندگان این کلیساها تمکین مالی نداشته اند این اماکن تزیینات معماری چندانی ندارند. کلیسای سورپ گئورگ روستای گردآباد یکی از این کلیساهاست که استفاده از نقشه بازیلیک سه ناوی مستطیلی با ستون های قطور مدور، چهارگوش مربع و نیمه ستون های توکار، طاقنماهای بلند و کم عرض، محراب مستطیلی، قوس های رومی، دیوارهای نسبتاً ضخیم و گنبدهای مخروطی نامنظم از مهم ترین خصوصیات آن است. بعضی از این خصوصیات را به صورت پراکنده در کلیساهای متقدم از جمله کلیسای سورپ سرکیس خوی (قرن دوازدهم میلادی، نقشهٔ۲)، کلیسای سورپ هریپسیمه موجمبار (قرن دوازدهم میلادی، نقشهٔ۳) و کلیسای حضرت مریم دره شام (قرن شانزدهم میلادی، نقشهٔ۴) و به صورت گسترده تر در بناهای هم زمان و متأخر همچون کلیسای سورپ خاچ مهلذان (قرن هفدهم و هجدهم، نقشهٔ۵)، کلیسای آختاخانه سلماس (قرن نوزدهم، نقشهٔ۶) و کلیسای نیمه ویران سورپ گئورگ پکاچوک (قرن هجدهم، نقشهٔ۷) می بینیم. این کلیسا یکی از یادگارهای ارزشمند ارامنه مهاجر دوره صفوی در حومه شهر ارومیه است. شایسته است این کلیسا با توجه به اهمیت آن بیشتر مورد توجه مسئولان محترم میراث فرهنگی قرار گیرد و اقدامات تکمیلی برای مرمت بخش های آسیب دیده در عین توجه به اصالت بنا و ثبت در فهرست آثار ملی کشور و حفاظت از آن صورت گیرد تا همچنان به منزلهٔ یکی از شاخص های هنر معماری سنتی ارمنی در شمال غرب کشور باقی بماند