گوزن زرد ایرانی که نام علمی آن(Dama Dama mesopotamica) میباشد یکی از زیرگونه‌ های گوزن زرد اروپایی است که در خطر انقراض قرار داشت ولی با تمهیدات انجام شده از خطر انقراض در ایران نجات یافت. گوزن‌ زرد در منطقه جزیره‌ اشک (دریاچه ارومیه) احیا و سپس با افزایش جمعیت تعدادی از آنها به زیستگاه تاریخی خود در حوزه زاگرس‌ منتقل شدند.

گوزن زرد ایرانی در اصل بومی سواحل شرق مدیترانه تا نواحی غربی ایران بود و تا سال ۱۸۷۵ نسل آن در تمامی این مناطق به جز بخش‌های جنوب غربی ایران منقرض شد. در دهه ۱۹۴۰ تصور بر این بود که نسل این حیوان به کلی منقرض شده باشد اما در سال ۱۹۵۶ مشخص شد در حدود ۲۵ رأس از آنها در جنگل کوچکی در اطراف رودخانه‌های دز و کرخه باقی‌مانده‌اند.

دز: (دز رودخانه‌ای است که از رشته کوه زاگرس میانی در جنوب استان لرستان-الیگودرز سرچشمه می‌گیرد)

کرخه: ( این رود که از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد پس از طی مسیری نزدیک به ۷۵۵ کیلومتر در جهت جنوب غربی به تالاب هورالعظیم در مرز میان ایران و عراق می‌ریزد)

پس از آن دولت ایران سعی کرد تا با زنده‌گیری، تکثیر در اسارت و رهاسازی دوباره این گوزن‌ها نسل آنها را حفظ کند اما در سال ۱۳۹۲ تأیید شد که تمام گوزن‌های زرد وحشی از بین رفته‌اند و نسل این حیوان در زیستگاه واقعی خود منقرض شده‌است.

بیشترین گوزن‌های زرد ایرانی در محوطه‌های محصور نسبتاً وسیعی در دشت ناز ساری، پناهگاه حیات وحش سمسکنده در مازندران، جزیره اشک و جزیره کبودان دریاچه ارومیه، میان‌کتل دشت ارژن و منطقه حفاظت‌شده پریشان در استان فارس نگهداری می‌کنند اما تمام این مناطق کاملاً محصور یا جزیره هستند. در برخی از باغ وحش‌های و مراکز تحقیقات زیستی ایران و کشورهای دیگر دنیا نیز نمونه‌هایی از این حیوان و گوزن‌های دورگه ایرانی و اروپایی وجود دارد.

ویژگی‌های گوزن زرد ایرانی

گوزن زرد ایرانی بزرگتر از شوکا و کوچکتر از مرال (دو گوزن دیگر بومی ایران) است و خال‌های سفید روی پشت و پهلوهایش آن را کاملاً از این دو نوع گوزن متمایز می‌کند. نرها شاخ‌های بلند و نسبتاً پهنی دارند. رشد شاخ‌ها از یک سالگی به بعد شروع می‌شود، ولی شاخک‌ها از دو سالگی ظاهر می‌گردد. در اواخر فصل زمستان شاخ‌ها می‌افتند و شاخ‌های جدید بلافاصله شروع به رشد می‌کنند و در تابستان تکمیل می‌شوند. موها در فصل تابستان کوتاه است. رنگ پشت و پهلوها در این فصل زرد متمایل به قرمز و زیر بدن و کفل‌ها و دم سفید است. در قسمت پشت و پهلوها خال‌های سفید مشخصی دارد. در زمستان موها بلندتر و به رنگ خاکستری با خال‌های نامشخص است.

گوزن زرد ایرانی کمی بزرگتر از گوزن زرد اروپایی است و دارای طول سر و تنه میان ۱۵۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر، دم ۱۶ تا ۲۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۸۵ تا ۱۱۰ سانتی‌متر است. این پستاندار وزنی برابر با ۵۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم دارد.

زیستگاه گوزن زرد ایرانی

در گذشته پراکندگی وسیعی از شمال آفریقا تا عراق، ترکیه، و ایران داشت. در حال حاضر زیستگاه اصلی و ممتاز بین‌المللی گوزن زرد ایرانی بین منطقه کر از کرخنگان مروست و چاهک هرات در شهرستان خاتم یعنی جنگلهای باغ شادی این شهرستان مابین استانهای فارس و یزد قرار گرفته که این منطقه همان آراتا (هرات) یعنی مرکز آریاییان می‌باشد زیستگاه گوزن زرد ایرانی در جنگل باغ شادی چاهک هرات مرکز تخصصی و بسیار مناسب با محافظت بسیار شدید می‌باشد، در ایران این گوزن در مناطق جنگلی زاگرس و جنگل‌های گرمسیری خوزستان نیز زندگی می‌کرد، ولی پس از قرار گرفتن این پستاندار در وضعیت بقای هشدار، تعدادی از این گوزن‌ها به دیگر مناطق ایران و جهان منتقل شدند تا جمعیت‌های دیگری از آن پدید آیند. باغ وحشی در آلمان در سال ۱۹۷۳ یک جفت نر و ماده از این حیوان را خریداری کرد اما حیوان نر خیلی زود از دنیا رفت و جانور ماده از گوزن‌های زرد اروپایی نر صاحب فرزند شد. بعدها تعدادی از این گوزن‌های زرد دورگه دوباره به ایران منتقل شده و به باغ وحش‌های دیگری هم فروخته شدند اما برای جلوگیری از اختلاط ژنتیکی جدا از گوزن‌های زرد نژاد خالص نگهداری می‌شوند.

گوزن زرد به صورت طبیعی تا تابستان سال ۱۳۹۲ در دز و کرخه در خوزستان نیز حضور داشت، اما با شیوع بیماری نسل آن منقرض شد.

گوزن‌های زرد ایرانی همچنین در زیست‌گاه حیات وحش یوت‌واتا، در اسرائیل(منطقه حفاظت‌شده‌ای در ۳۵ کیلومتری شمال شهر ایلات، در جنوب اسرائیل و در نزدیکی کیبوتص یوت‌واتا ) تکثیر شده‌است. در گذشته تصور می‌شود این گوزن‌ها دورگه ایرانی و اروپایی باشند اما آزمایش‌های ژنتیکی نشان داده که تفاوت ژنتیکی بین آنها بسیار کم است و ویژگی‌های مختص گوزن زرد اروپایی در هیچ‌یک دیده نشده‌است و این نشان می‌دهد که این گوزن‌ها از نژاد خالص هستند.

حفاظت از گوزن زرد ایرانی

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت(IUCN)  گوزن زرد ایرانی را برای مدت‌ها در وضعیت «در معرض خطر» (۱۹۹۶)، «آسیب‌پذیر» (۲۰۰۶)، و «در معرض خطر» (۲۰۱۰) طبقه‌بندی کرده است. چنین طبقه‌بندی به دلیل نگرانی از تعداد کم این جانوران و مشخص نبودن اینکه آیا نمونه‌های معرفی شده در مکان زندگی کنونیشان «وحشی» به شمار می‌روند یا نه بوده است. با توجه به اینکه آخرین فهرست این اتحادیه در سال ۲۰۱۰ منتشر شده این حیوان هنوز در رده در معرض خطر قرار دارد اما مقامات ایرانی انقراض آن در حیات وحش را تأیید کرده‌اند.

در سال ۲۰۱۳ میلادی (۱۳۹۲ خورشیدی)، شیوع نوعی مگس به نام «میاز» در نواحی رود کرخه باعث مرگ تعداد زیادی از این گوزن‌ها شد، به گونه‌ای که بعضی کارشناسان خبر از احتمال انقراض نسل آن دادند. بر پایه بررسی‌ها تا تیر ۱۳۹۲ نزدیک به ۴۵ راس گوزن به دلیل تخم‌گذاری این مگس بر روی بدنشان مرده‌اند و تنها ۲۵ راس دیگر مشاهده شده‌اند. مسوولان محیط زیست استان خوزستان تلاش کردند تا با زنده‌گیری و مداوای گوزن‌های بیمار از مرگشان جلوگیری کنند، با این حال بعدها مشخص شد که همهٔ گوزن‌های این منطقه به دلیل حمله کنه‌ها و مگس‌های میاز کشته شده‌اند. از اقدامات حفاظتی انجام شده انتقال گوزن به ایستگاه های حفاظتی است از جمله در سال ۱۳۷۲ تعداد ۱۷ راس گوزن به ایستگاه میانکتل فارس منتقل شد و این تعداد تا سال ۹۲ به ۷۵ راس رسید.

رفتارشناسی گوزن زرد ایرانی

گوزن زرد ایرانی عموماً شبگرد است و صبح زود و اوایل غروب فعالیت بیشتری دارد. به صورت اجتماعی زندگی می‌کند. معمولاً ماده‌ها، بچه‌ها و نرهای نابالغ در گروه‌هایی جدا از دستهٔ نرهای مسن مشاهده می‌شوند. حس بینایی گوزن زرد قوی‌تر از مرال است و به خوبی شنا می‌کند. گوزن زرد در محیط‌های طبیعی بسیار محتاط است و به مجرد احساس خطر با خیزهای بلند فرار می‌کند. گاهی نیز در میان بوته‌ها و درختان مخفی می‌شود. در تابستان به واسطهٔ پوشش خال‌خالی، توانایی استتار خوبی دارد. در زمستان پوشش او تیره‌تر می‌شود. هر دو نوع گوزن زرد به راحتی به انسان خو می‌گیرند و در باغ وحش‌ها به حالت نیمه‌اهلی در می‌آیند.

جفت‌گیری گوزن زرد ایرانی

گوزن‌های زرد ایرانی اغلب در اوایل پاییز جفت‌گیری می‌کنند که در این فصل گوزن نر از ظاهر بسیار زیبا و با ابهتی برخوردار می‌شود. در این فصل گردن نرها متورم و موهای اطراف آلت تناسلی از هم باز می‌شوند و بین نرها جدال‌هایی در می‌گیرد. نرها با صدایی که شبیه خرناسهٔ انسان است قلمرو خود را مشخص می‌کنند. در زیستگاه‌های کوچک مانند دشت ناز ساری نرها حرمسرای مشخصی ندارند و معمولاً چند نر در مکان مناسبی جمع می‌شوند و هر کدام با ماده‌ای که در دسترس باشد جفت گیری می‌کنند ولی در مکان‌های وسیع‌تر مانند جزیره اشک نرهای غالب معمولاً حرمسراهایی متشکل از دو تا سه ماده تشکیل می‌دهند. مدت آبستنی حدود هشت ماه است. یک و به ندرت دو بچه می‌زاید. وزن بچه‌ها در موقع تولد حدود چهار تا پنج کیلوگرم است. بچه‌ها پس از تولد قادر به راه رفتن و دویدن هستند، ولی مادر در چند روز اول آن‌ها را در بین علف‌های بلند مخفی می‌کند. بچه‌ها به علت هم‌رنگی با محیط، نداشتن بو و بی تحرکی، از دید حیوانات طعمه‌گیر مخفی می‌مانند. در یک و نیم سالگی بالغ می‌شوند. طول عمر آن‌ها حدود ۱۶ سال است.

در این فصل بین نرها جدال‌هایی در می‌گیرد گوزن‌های نر قوی‌تر با جذب چندین ماده قلمرو معینی برای خود ایجاد کرده و اجازهٔ ورود را به گوزن‌های نر دیگر نمی‌دهد. اغلب در فصل جفت گیری بین گوزن‌های نر بر سر جفت‌گیری درگیری‌های شدیدی رخ می‌دهد و گوزن بازنده بایستی قلمرو را به نفع برنده ترک کند و به دنبال قلمرو جدیدی باشد. در فصل جفت‌گیری، رفته رفته گوزن نر لاغرتر و نحیف‌تر می‌شود.

تغذیه گوزن زرد ایرانی

تغذیه گوزن‌ها بیشتر از علف‌ها و شاخ و برگ گیاهان می‌باشد، گاهی اوقات نیز از سرشاخه‌های درختان یا از پوست ساقه آن‌ها استفاده می‌کنند. گوزن‌های زرد ایرانی اغلب اوایل صبح قبل از طلوع آفتاب یا عصر به چرا می‌پردازند و بقیهٔ روز را به نشخوار کردن یا استراحت می‌گذرانند. چنانچه در نزدیکی محل زندگی گوزن‌ها گندمزار یا مزرعه‌ای باشد، گاهی به طور شبانه به این مزارع دستبرد می‌زنند.